Syntagma, het plein van volk, elite en machthebbers

 

Wie een rondje maakt over het bekendste plein van Athene, komt ogen te kort. Voor de deur van de vestiging van de Alpha Bank ligt een dakloze. Hij ligt op de stoep, met één hand als een kussentje onder zijn hoofd. Hij lijkt te slapen, maar houdt tegelijkertijd zijn andere hand vragend half omhoog. Hooggehakte dames met perfect gekapt haar en grote, modieuze zonnebrillen negeren hem en voegen zich in de rij voor de pinautomaat van de bank.
Bij de krantenkiosk een paar meter verderop bestuderen Griekse mannen de koppen van die dag. Foto’s van Merkel, Lagarde, Tsipras en Varoufakis sieren de voorpagina’s. En op het bankje ernaast heeft iemand de woorden ‘Kali Tychi’ gekalkt. Wie hier precies veel geluk wordt gewenst, doet eigenlijk niet ter zake. Vrijwel iedere Griek kan deze woorden op dit moment wel gebruiken.
Een paar meter verderop voert een groepje mannen actie tegen Duitsland. Op het grote bord dat zij tussen de bomen hebben bevestigd, wordt Angela Merkel opgeroepen het geld dat Duitsland ten tijde van de bezetting heeft gestolen, aan Griekenland te retourneren. Ze verzamelen handtekeningen en willen deze einde van de week aanbieden aan leden van het Grieks parlement. Op lantaarnpalen zijn affiches geplakt waarin wordt opgeroepen tot een pro-Syriza demonstratie en op de grond liggen de flyers van een ander protest dat gisteren plaatsvond.
Maar uiteraard demonstreert niet iedereen die zich hier op dit plein bevindt. Er staan twee mobiele stalletjes waar loten worden verkocht. Ook is er een verkoper van ‘koulouria’, de Griekse deegringen met sesamzaadjes. En er zijn wel tien ‘periptero’s’ te vinden, de beroemde Griekse kiosken waar je zo’n beetje alles kunt kopen wat een mens zoal nodig heeft: kranten, flesjes water, sigaretten, pennen, ijsjes, condooms, blikjes bier en aspirine.
De locatie van deze verkopers en demonstranten, hier in het hart van het plein, is goed gekozen. Een niet aflatende stroom mensen komt uit het metrostation (dat ook de naam Syntagma draagt) en verspreidt zich over het centrum. De meesten begeven zich naar de grote winkelstraat, de Ermou, die aan de oostzijde van dit plein begint. En uiteraard is de omgekeerde beweging even groot.
Levendigheid en diversiteit, dat zijn de woorden die de sfeer op dit plein het beste kenschetsen. Het plein wordt gebruikt, ongeacht het tijdstip en ongeacht het seizoen. De inwoners van de stad stappen hier uit metro, tram, bus of taxi. Ze gebruiken het plein als trefpunt, spreken hier af met vrienden en familie en vervolgen van hieruit hun weg. En alle leeftijden en sociale klassen zijn daarbij vertegenwoordigd.
Sinds de laatste renovatie van Syntagma – vlak voor de Olympische Zomerspelen in 2004 – is het plein verfraaid met graszoden, sinaasappelbomen, cipressen, oleanders en allerlei stadsmeubilair. Die park-elementen worden volop benut door de plaatselijke bevolking en de toeristen. Ze zitten op muurtjes en banken, liggen hier op het gras te slapen, of drinken een ‘kafedaki’ op een van de terrassen die aan de randen van het plein te vinden zijn.
Het Atheense plein schrikt niet af, het nodigt uit. Kan die levendigheid dienen als voorbeeld voor ons nieuwe Spuiplein? Het kloppend hart van de stad? Een knooppunt waar verschillende mensen samenkomen, elkaar toevallig of gearrangeerd treffen, en hun weg weer voortzetten? Misschien wel. Maar we gaan nog even verder kijken.
Geschiedenis.
Het Syntagma plein bestaat al bijna tweehonderd jaar. Het werd ontworpen rond 1835. Het Griekse volk had zich na een bloedige oorlog, die in 1821 losbarstte, ontworsteld aan het Ottomaanse rijk. Een periode van bijna 450 jaar bezetting was ten einde. De Europese grootmachten (de Britten, Fransen en Russen) waren de Grieken in de laatste jaren van de strijd te hulp geschoten. Dat had effect. In juli 1832 was een aanzienlijk deel van het huidige Griekenland bevrijd en werd de nieuwe, onafhankelijke staat officieel erkend en vastgelegd in het Verdrag van Constantinopel.

Aanvankelijk werd voor de stad Nafplio op de Peloponnesos gekozen als hoofdstad van de nieuwe onafhankelijke staat, alhoewel ook Athene al was bevrijd. Toen de grootmachten de 17-jarige Otto – zoon van de Beierse koning Ludwig I – aanwezen als koning, vestigde hij zich dan ook meteen in Nafplio. Twee jaar later werd echter besloten Athene tot hoofdstad uit te roepen. Deze stad met zijn roemruchte, antieke verleden sprak veel meer tot de verbeelding, met name voor de Europese grootmachten – met Duitsland voorop.
Vrijwel meteen na de beslissing de hoofdstad te verplaatsen, kwam er een grootschalig stedenbouwkundig project op gang. Het antieke Athene, in de eeuwen daarvoor verworden tot een Turks uitziend dorp met niet meer dan 8000 zielen, moest worden veranderd in een Europees aandoende stad met statige gebouwen, grote pleinen en brede boulevards. Duitse stedenbouwkundigen en architecten als Leo von Klenze en Theophil von Hansen kwamen in het kielzog van koning Otto naar Athene om dat voor elkaar te krijgen. Het zijn deze Duitsers die voor een groot deel verantwoordelijk zijn voor de neoclassicistische stijl van dit plein en veel van de omliggende gebouwen.
Tot in het midden van de twintigste eeuw stond het plein vol terrasstoelen, horend bij de vele cafés en patisserieën eromheen. Hier werd decennia lang onder genot van een kop koffie, een glas water en een sigaret – in vaak verhitte discussies – de politiek besproken. Het meest bekende café heette in de volksmond dan ook niet voor niets ‘de Senaat van Zacharatos’.
Gedurende al die decennia onderging het plein ettelijke veranderingen en dijde de stad eromheen uit. Van een Turks dorp met 8000 inwoners werd Athene in iets meer dan 150 jaar getransformeerd tot een metropool met meer dan 5 miljoen inwoners.
Renovaties van het plein waren er veel, en ook bij de laatste opknapbeurt voorafgaand aan de Olympische Spelen van Athene in het jaar 2004 werd Syntagma ingrijpend op de schop genomen.
Het resultaat is zeker een verbetering te noemen. Met name het moderne metrostation is een grote aanwinst, vooral ook vanwege de prachtige ondergrondse tentoonstellingsruimte met een permanente expositie van archeologische vondsten uit de antieke oudheid.
Politiek hart.
Het plein was in al die eeuwen het decor van vele grote politieke gebeurtenissen, en is dat tot op heden. Vaak speelde daarbij het pompeuze gebouw aan de oostzijde de hoofdrol. Het brede, okerkleurige, drie verdiepingen tellende parlementsgebouw van Pendelisch marmer werd in 1842 in gebruik genomen als paleis voor koning Otto en zijn vrouw Amalia. In het jaar 1844 las koning Otto hier, vanaf het bordes van zijn paleis, de nieuwe grondwet voor aan het volk. Sindsdien heeft het plein – tot dat moment ‘Plein der Paleizen’ geheten – de naam ‘Platia Syntagmatos’ of ‘Plein van de Grondwet’ . Het paleis werd in 1909 door brand verwoest en uiteindelijk in 1934 – volledig gerestaureerd – in gebruik genomen als parlementsgebouw. Om die reden concentreerde de politieke activiteiten van deze stad zich nog meer op dit bijzondere plein.
Zo waren het op 27 april 1941 de nazi’s die het bordes betraden om de inname van de stad te vieren. Tijdens de daarop volgende Tweede Wereldoorlog fungeerde het prestigieuze Hotel Grande Bretagne – op een steenworp afstand aan de noordzijde van het plein – zelfs als het hoofdkwartier van de Wehrmacht.
Tijdens het kolonelsregime (1967-1974) waren het Giorgos Papadopoulos en zijn vazallen die dit gebouw mobiliseerden. En bij de val van de junta kwam de nieuwe premier Konstantinos Karamanlis op 23 juli 1974 rechtstreeks vanuit Parijs hierheen om het volk toe te spreken. Vier maanden lang verbleef ook hij in het hetzelfde Grande Bretagne, en bestuurde hij van daaruit het land.
Dit plein is ontegenzeglijk het politieke hart van de stad. Hét podium dat door de gevestigde macht wordt gebruikt om zijn boodschap aan de man te brengen. Het establishment zetelt en presenteert zich op Syntagma. Niet alleen op doordeweekse dagen in het parlementsgebouw, maar ook bij officiële festiviteiten als hier de tribunes staan voor de hoogwaardigheidsbekleders. Zij aanschouwen vanuit dit stuk van het plein bijvoorbeeld de militaire parade tijdens de jaarlijkse viering van onafhankelijkheidsdag op 25 maart.
Maar is het complete Syntagma eigenlijk het domein van de formele politiek, van de zittende macht?
De agora van het benedenplein.
Syntagma is een vreemd plein. Het plein is door de bouw van het metrostation in feite in tweeën gedeeld, in een boven- en een onderplein. Er is een groot niveauverschil ,dat door de voetganger met veel traptredes wordt overbrugd.
Daar beneden, op afstand van het parlement, is de politiek ook vertegenwoordigd, maar op een geheel andere wijze.
Hier beneden vinden vrijwel alle grote demonstraties en manifestaties plaats. Hier presenteert de oppositie zich. Toen op 8 december 2008 een agent de 15-jarige ongewapende scholier Alexis Grigoropoulos in de verderop gelegen wijk Exarchia had doodgeschoten, kwam hier meteen een woedende menigte bijeen. Wekenlang was het onrustig op dit plein en maakten de ‘koukouloforoi’ (letterlijk: degenen met hoodies), de dienst uit op met name dit deel van Syntagma.
Je zou kunnen zeggen dat dit deel van het plein een mooie voortzetting is van de oud- Griekse agora. Een ‘marktplaats’, een publieke ruimte waar bedrijvigheid, kiosken, winkels en cafés te vinden zijn. En tegelijkertijd een plaats voor communicatie en participatie, voor debat, voor een volksvergadering in miniatuur.
Dat die participatie van het volk is niet altijd gewenst, moge duidelijk zijn. Veel demonstraties op Syntagma zijn uit de hand gelopen, geëindigd in gewelddadige rellen en arrestaties. In mei 2011 werd Syntagma bezet door de ‘Aganaktismenoi’, de Griekse variant van de Occupy-beweging. Op 30 juli 2011 kwam er een einde aan die bezetting toen de politie het plein schoonveegde.
In de daaropvolgende jaren heeft de overheid haar uiterste best gedaan deze vrij directe vorm van medezeggenschap de kop in te drukken. De hoeveelheid politie op het plein nam zienderogen toe. Bij grote evenementen en op belangrijke dagen zoals 25 maart – voorheen altijd een groot volksfeest – werd dit plein door de oproerpolitie hermetisch afgesloten.
Is dat sinds de installatie van de regering Tsipras in januari 2015 veranderd? De nieuwe machthebbers lijken iets minder bang voor de stem van het volk. Vele Syriza-leden hebben zelf een verleden in de anarchistische beweging van Griekenland en lijken milder tegenover criticasters van eigen bodem.
De kans dat het nieuwe Spuiplein eenzelfde politiek-maatschappelijke turbulente rol krijgt toebedeeld als Syntagma, is gering. Torentje en Binnenhof zijn te ver weg, je zou die rol eerder toebedelen aan het Plein. Maar als demonsterende organisaties echt willen uitpakken en duizenden mensen op de been willen brengen, houden onze machthebbers liever afstand en sturen ze de boze burger naar het Malieveld. Op Syntagma kunnen volk, elite en mach elkaar bijna aanraken. Een echt plein dus.
Dit artikel werd gepubliceerd in Den Haag Centraal, 3 juli 2015.