Griekenland – Hoe gaat het nu?

De crisis en bijbehorende ellende in Griekenland is achter de rug. Al een tijdje. Een geweldige economische heropleving is gaande, zo laat Griekse premier Kyriakos Mitsotakis ons te pas en te onpas weten. De economie van Griekenland draait op volle toeren.
Deze boodschap is geen wishful thinking. De Amerikaanse Wall Street Journal schreef in oktober 2023 nog over ‘Greece’s Great Economic Comeback’. De New York Times kopte op zijn beurt ‘Greece, battered a decade ago, is booming’. En eind 2023 bekroonde The Economist Griekenland tot ‘Country of the Year 2023’.
Andere berichten over Griekenland zijn ook bovengemiddeld positief. De prijzen van Grieks vastgoed rijzen de pan uit, mede dankzij de aankoop van huizen door vermogende investeerders uit het buitenland. En ook met het toerisme – inkomstenbron nummer één in dit land – gaat het uitzonderlijk goed.

Maar kloppen al deze berichten wel? Gaat het in alle sectoren van de maatschappij weer helemaal goed? Zijn de gezondheidszorg, het onderwijs, de infrastructuur en de cultuursector weer op niveau? En wat betekent dat allemaal voor ‘de gewone Griek’? Voor een goed begrip van de situatie gaan we even terug in de geschiedenis, naar het dramatische jaar 2009 en de moeilijke periode daarna.

Een jaar na de val van de bank Lehmann Brothers in 2008 tuimelde ook Europa in het gapend gat van de crisis. In 2009 kwam naar buiten dat Griekenland de financiële situatie te rooskleurig had voorgespiegeld. Veel te rooskleurig. De in oktober 2009 aangetreden regering van Giorgos Papandreou ontdekte dat er in de jaren daarvoor door opeenvolgende regeringen met de boekhouding was geknoeid. Toen de kast eenmaal open was gezet, tuimelden de spreekwoordelijke lijken naar buiten.
Al snel werd duidelijk dat Griekenland failliet dreigde te gaan. De Europese Unie, de Europese Centrale Bank en het Internationaal Monetair Fonds waren genoodzaakt tot een grootschalig hulpprogramma om Griekenland – én daarmee de Euro en de Europese economie – van de ondergang te redden.
Al die steun was echter geen vrijblijvend cadeau. In ruil voor drie enorme financiële hulppakketten moest de Griekse regering voldoen aan de eisen van de Trojka, een team van afgevaardigden van deze drie grote instellingen. Onder hun streng toeziend oog werden ingrijpende hervormingen en draconische bezuinigingen doorgevoerd.
De jarenlange dwangbuis van de Trojka – in ruil voor de in totaal bijna 300 miljard euro – liet diepe sporen achter in alle sectoren en aspecten van de Griekse samenleving: in de gezondheidszorg, het onderwijs, de infrastructuur, de economie en de cultuur.
In de jaren 2009-2019 verslechterde de levensstandaard van de Grieken daardoor extreem. Het werkloosheidscijfer steeg naar grote hoogte en een groot deel van de bevolking belandde onder de armoedegrens. Honderdduizenden jongeren zochten hun heil in het buitenland; een <em>braindrain</em> die een flinke slag toebracht aan de demografie van het land. Tien jaar crisis in Griekenland heeft het leven van vrijwel iedere Griek inmiddels drastisch veranderd.

Bij de verkiezingen in juli 2019 wisten de Grieken het niet meer zo goed. De vijf verschillende regeringen die het land in de periode 2009-2019 had gekend, waren totaal verschillend van kleur geweest. Aan alle drie de grote partijen kleefde inmiddels de geur van bezuinigingen en kaalslag van het land. Dat gold sowieso voor de sociaaldemocratische PASOK en de neoliberale Nea Dimokratia, de twee partijen die decennialang beurtelings op het pluche zaten. Maar het gold ook voor de linkse Alexis Tsipras en zijn partij SYRIZA, die het land vanaf 2015 had mogen besturen. Ondanks zijn aanvankelijke grote populariteit en zijn stoere plannen, had ook Tsipras moeten buigen voor de wensen van de Trojka.

De opkomst bij de verkiezingen in 2019 was extreem laag; de mensen waren het vertrouwen in het oplossend vermogen van de politiek verloren, zo wisten de politieke analisten. Toch kwam een van de grote traditionele partijen als winnaar uit de bus: de neoliberale Nea Dimokratia, met Kyriakos Mitsotakis als aanvoerder. Weliswaar behoorde hij tot een partij die door velen verantwoordelijk werd gehouden voor het failliet van het land. Ook was hij een telg uit een van de grote Griekse politieke dynastieën, waarmee hij tot het establishment behoorde, tot datgene waar veel Grieken zich van hadden afgewend. Klaarblijkelijk had hij vele Grieken weten te verleiden met het narratief dat hij het met zijn partij nu anders ging doen. Hij zou korte metten maken met cliëntelisme, corruptie en vriendjespolitiek. En hij zou inzetten op hervormingen, economische groei en een ‘groene en digitale transitie’.

Al die plannen hebben de afgelopen jaren wel degelijk vruchten afgeworpen. Mitsotakis is inmiddels in de zomer van 2023 herkozen voor een tweede regeringstermijn. Dat heeft hij te danken aan de rust en de stabiliteit die hij met zich mee heeft gebracht, en de economische groei die hij in Griekenland voor elkaar heeft gebokst. De regeringsleider heeft weliswaar niet alles voor elkaar gekregen wat hij in 2019 beloofde; hij is een heel eind op weg.

Het lukte hem en zijn regering de economie weer aan te zwengelen. De Griekse overheid deed het afgelopen jaar wat in veel Europese landen gebeurde: om de economie door de pandemie heen te loodsen werd op grote schaal geld geleend en een uitgebreid steunpakket op poten gezet. Mitsotakis’ regering had daarbij het geluk dat de eerdere hulpprogramma’s, en daarmee de aanvullende strenge eisen, waren geëindigd. Hij kon de vruchten plukken van de inspanningen van de voorgaande regeringen en tegen relatief gunstige voorwaarden geld lenen op de internationale markten.

En merkt de gewone Griek dit in het dagelijks leven ook? Gaat het alleen op macro-economisch niveau beter, of is dat ook écht terug te zien in het land? De kaalslag in vrijwel alle sectoren van de maatschappij is zeker nog niet ongedaan gemaakt. Van een volledig herstel van het land is echt nog geen sprake. Ook is de situatie voor de Grieken zelf, en met name de middenklasse, nog steeds niet heel rooskleurig. De werkloosheid is nog steeds relatief hoog, het minimumloon is maar 780 euro per maand en een aanzienlijk percentage van de Grieken leeft onder de armoedegrens. De helft van de Grieken heeft belastingschulden, en velen zijn al jaren niet in staat hun maandelijkse lasten van hypotheek en andere leningen te betalen. De werkloosheid en schuldenlast hangen dus eigenlijk nog steeds als een molensteen om de nek van de Griekse maatschappij.

Ook de culturele sector in Griekenland is sinds 2009 zwaar getroffen. Het gebrek aan financiële middelen en de gedwongen bezuinigingen hadden duidelijk hun weerslag op beeldende kunst, theater, opera, dans en alle andere cultuuruitingen. Uiteraard bleven in die jaren ook de inkomsten in de culturele sector ver achter op het niveau dat voorheen gebruikelijk was.
Er was wel één lichtpuntje in de crisisjaren: vanwege de relatief lage kosten voor levensonderhoud, woon- en atelierruimte trokken internationale kunstenaars naar Griekenland. Het waren de <em>booming</em> jaren van de underground galerieën, de pop-up tentoonstellingen en de straatkunst, met name in hoofdstad Athene. ‘Athene is the new Berlin’ was de veelgehoorde leuze destijds.
Private fondsen die nog wel over financiële middelen beschikten, schoten gelukkig te hulp. Zo financierde de <em>Onassis Foundation</em> de totstandkoming van het <em>Onassis Stegi</em>, een centrum in Athene met twee theaterzalen en een tentoonstellingsruimte, dat eind 2010 zijn opening vierde.
En de <em>Stavros Niarchos Foundation</em>, een ander fonds dat zijn middelen heeft verkregen van een befaamde rijke scheepsmagnaat, financierde een gloednieuw cultureel complex in de baai van Faliro bij Athene. Het <em>Stavros Niarchos Foundation Cultural Center</em>, in 2016 geopend, herbergt sindsdien de Nationale Bibliotheek en de Nationale Opera. Naast deze wereldberoemde private fondsen zijn er de iets kleinere organisaties als Deste en Neon die de culturele sector in de zware crisisjaren enigszins overeind hielden. Echter, ondanks al deze private initiatieven kon niet voorkomen worden dat de Griekse culture sector zware klappen te verduren kreeg.

Toch is er ook in de culturele sector sinds kort sprake van een zekere mate van verbetering. Er zijn zoals in alle andere maatschappelijke sectoren iets meer financiële middelen, er komen weer bezoekers en de private organisaties zijn niet gestopt met hun inspanningen.
In 2019 werd zelfs een staatssecretaris voor hedendaagse cultuur aangetrokken, de jonge Nicholas Yatromanolakis. Een van zijn eerste projecten was de langverwachte opening van het Museum voor Moderne Kunst, het EMST, in het hart van het Atheense centrum.

Maar er gebeurt nog veel meer. Mitsotakis en zijn vrouw zijn naar verluidt grote liefhebbers van contemporaine cultuur. Zo gaven zij de afgelopen jaren aan jonge kunstenaars de mogelijkheid hun kunst te tonen in overheidsgebouwen als het <em>Megaro Maximou</em>, hun ambtswoning. Grote festivals als het <em>International Film Festival</em> in Thessaloniki en het <em>International Dance Festival</em> in Kalamata krijgen steeds meer aandacht in binnen- en buitenland. De afgelopen tijd zien we ook veel renovaties van historische gebouwen uit de Byzantijnse en Ottomaanse periode, terwijl voorheen de focus in Griekenland vooral lag bij de bouwwerken uit de klassieke periode. Het land lijkt zich uit de schaduw van de Acropolis te bevrijden. Nieuwe musea worden geopend en verouderde bestaande musea worden eindelijke gerenoveerd. Zo wordt er bijvoorbeeld momenteel gewerkt aan een volledige vernieuwing van het Nationaal Archeologisch Museum.
En, ook heel bijzonder, Griekenland is ontdekt als locatie voor de internationale film- en modeindustrie. Promotie vanuit de overheid op dit vlak heeft zijn vruchten afgeworpen. Zo situeerde modehuis Dior in 2022 hun Cruise-collectie op diverse Griekse antieke sites. En reisden Robert de Niro en Jamie Foxx in 2023 af naar Thessaloniki voor de opnames van de kaskraker <em>Tin Soldier</em>. Ook timmeren nationale, Griekse regisseurs aan de weg. De serie <em>Maestro in Bleu</em>, in 2022 uitgezonden op het Griekse televisiekanaal Mega Channel, werd in 2023 zelfs een grote hit op Netflix.

Al met al reden om voorzichtig te kunnen concluderen dat het tij lijkt te zijn gekeerd, en ook de cultuursector in Griekenland zich inmiddels enigszins heeft hersteld. En dat is mooi, want de Griekse cultuur, dat is klassiek én modern, en is naast gezondheid en onderwijs van essentieel belang voor de mens.