In de vele pogingen die de afgelopen weken zijn gedaan om de crisis in Griekenland te verklaren, bleek afgelopen week voor het eerst de figuur van Zorba de Griek van stal te zijn gehaald. Zorba de Griek is de hoofdpersoon in de roman Alexis Zorbas uit 1952 van Nikos Kazantzakis. Zorba’s voornaamste doel in het leven is plezier maken. Hij zegt wat hij denkt, doet waar hij zin in heeft. Hij is ongevoelig voor de mening van anderen, is een groot individualist. Hij trekt zich niets aan van regels, normen en waarden, creëert zijn eigen wereld. Een wereld vol eten, drank, vrouwen, muziek en dans, en vooral: intensiteit. Vanzelfsprekend is Zorba niet iemand die zijn financiën op orde heeft.
Zorba is bij het grote publiek bekend omdat het boek in de jaren ’60 werd verfilmd. Anthony Quinn was daarbij een overtuigende Zorba. Maar het is vooral door de filmmuziek van Mikis Theodorakis – met name het grijsgedraaide Zorba’s Dans – die Zorba de Griek wereldwijd bekend heeft gemaakt. Menigeen heeft in een Grieks restaurant in een aangeschoten bui ooit een poging gedaan de syrtaki te dansen op een slechte versie van het oorspronkelijke nummer.
De figuur van Zorba wordt vaak gebruikt om een aspect van de Grieksheid te duiden. “I wouldn’t say that all Greeks are Zorba, but part of every Greek is this love of life and this love of enjoyment”, las ik afgelopen week in het artikel Greek debt crisis shows Europe’s clash of cultures van de journalist Christopher Torchia van de Associated Press. Aan het woord is de Griekse filosoof en psycholoog Nikos Dimou. De schrijver werd in de jaren ’70 beroemd met zijn boek Η δυστυχία του να είσαι Έλληνας (‘Het ongeluk een Griek te zijn’), een boek dat helaas nooit werd vertaald. In het boek analyseert Dimou op ironische toon de historische en culturele identiteit van het Griekse volk. Dimou lijkt ervan uit te gaan dat het Zorba-element van de Griek deels verantwoordelijk is voor de crisis. Geen slecht verhaal.
Maar hoe zit het met het Basil-element van de Griek? Basil is de tweede persoon in het boek, een half-Brit, half-Griek, de intellectueel van de twee, de verstandige, de bedachtzame, degene die het geld beheert. Degene die in feite voortdurend jaloers is op de levensgenieter Zorba. Uit de autobiografie van Nikos Kazantzakis (met de titel Verantwoording aan El Greco) blijkt dat Zorba werkelijk heeft bestaan, een goede vriend van hem was. Eigenlijk was Kazantzakis zelf deze Basil.
In feite sluiten de figuren Zorba en Basil aan bij een theorie van een andere schrijver, Patrick Leigh Fermor. Fermor heeft in zijn boek Roumeli, dat in 1966 werd gepubliceerd, een prachtige theorie uit de doeken gedaan over de identiteit van de Griek. In het hoofdstuk met de veelzeggende titel ‘The Helleno-Romaic Dilemma and Sidetrack to Crete‘ legt de schrijver uit dat iedere Griek bestaat uit een amalgaan van de Helleen en de Romein. De Helleen is de Griek uit de antieke tijd, de Romein is de Griek uit de Byzantijnse tijd. Nog steeds draagt iedere Griek elementen van beide in zich. Twee zielen in één borst. Fermor heeft twee paralele lijsten van 64 kenmerken opgesteld, waarbij hij duidelijk maakt hoe verschillend deze twee zielen zijn. Bij de lijst onder de term Romein lees ik bijvoorbeeld: instinct, improvisatie, wantrouwen in het gezag, korte termijn-denken, en heel typerend: Griekenland zien als iets dat zich buiten Europa bevindt. Bij de Helleen daarentegen is te lezen: principe en logica, systeem, respect voor het gezag, lange termijn-denken, en – inderdaad – Griekenland zien als deel van Europa.
En tot slot, een grappig detail. Fermor gaf in de jaren ’60, toen hij zijn boek schreef, in feite al een verklaring voor de vele demonstraties en stakingen van de afgelopen maanden. Nummer 25 van de 64 kenmerken luidt namelijk: de Romein vertoont een “tendency to resolve politicial difficulties by revolution.” De Helleen daarentegen gelooft in oplossingen die het systeem bieden. Je zou kunnen zeggen dat de Griek die de huidige crisis heeft veroorzaakt, de Romein in de Griekse ziel is. En de Helleen in de Griekse identiteit probeert nu orde op zaken te stellen. De belangrijkste vraag is nu natuurlijk: wie van de twee zielen gaat het de komende tijd winnen? Voor de toekomst van Griekenland hoop ik de Helleen, de Basil, degene die het geld goed beheert. Tegelijkertijd kan ik niet ontkennen dat ik me kan vinden in de schrijver Kazantzakis, die bij het overlijden van de werkelijke Zorba in zijn autobiografie verzucht: “Laten wij alles doen wat wij kunnen om deze buitengewone eter, drinker, arbeider, vrouwenjager en vagebond een beetje langer te laten leven.”
14 mei 2010